Als dronkenschap, blindheid, dwalen en slapen inherent is aan het leven dan wordt het eenvoudiger om te begrijpen waarom bepaalde beslissingen ook kunnen leiden tot perverse effecten. De praktische voorbeelden zijn legio, het zijn gebeurtenissen waarover media veelvuldig rapporteert en maar al te vaak onze emotie beroerd. Een pervers effect is in de economie een gekend begrip, het zijn beslissingen binnen een bepaalde context die – doorgaans pas veel later – tot de omgekeerde effectiviteit leiden. Dergelijke ‘dwalingen’ stemmen tot diepgaander reflectie, het is alsof we dan quasi letterlijk het spreekwoordelijke Noorden kwijt zijn en daarmee ook het logische boerenverstand. Toch ontbreekt het niet aan kennis en alternatieven, dit brengt ons tot het besluitvormingsproces waarin we allen participeren.
Rationaliteit
Beperkte rationaliteit of begrensde rationaliteit is rationaliteit van de mens in besluitvorming waarbij er rekening wordt gehouden met de beperkte beschikbaarheid van informatie, cognitieve beperkingen en de beperkte tijd om tot een besluit te komen. Herbert Simon formuleerde een aantal axioma’s ter beschrijving van z’n besluitvormingstheorie. Deze axioma’s of proposities zijn:
- de mens kan onmogelijk alle alternatieven voor een beslissing kennen
- de alternatieven die hij kent, kan hij niet alle simultaan vergelijken. Hij doorloopt eerst een sequentieel zoekproces, waardoor hij de alternatieven een voor een beschouwt en vergelijkt
- als gevolg van de eerste twee axioma’s zal de mens niet het optimale alternatief kiezen (zoals door rationaliteit beweerd wordt). Hij zal daarentegen het eerste voldoening gevende alternatief kiezen
- de mens beschikt over een set routineacties, die hij oproept zodra een herkenbaar probleem zich voordoet
- deze routineacties bestaan alle los van elkaar (Simon noemt dit axioma het loosly-coupled-axioma)
- elk probleem wordt simultaan met het bestaande doel en de bestaande middelen beschouwd
- als gevolg van axioma’s 4 en 5 zal het sequentieel zoekproces uit axioma 2 pas in werking treden als de routineacties niet meer volstaan.
Deze beschrijving van de mens staat in contrast met het rationaliteit, dat de mens als homo oeconomicus beschouwt. Beperkte rationaliteit beschouwt de mens daarentegen als homo administrativus. In tegenstelling tot bij volledige rationaliteit speelt de volgorde waarin alternatieven worden overwogen bij beperkte rationaliteit wel van belang. Bij volledige rationaliteit worden alle alternatieven overwogen en kan zo tot een optimale keuze gekomen worden. Bij beperkte rationaliteit zal het zoekproces gestaakt worden bij de eerste bevredigende optie.
Informatie
Zoals de besluitvormingstheorie stelt, het ontbreken van nuttige informatie kan nefaste gevolgen hebben. Langs de andere kant kan informatie ook een ‘bedreiging’ vormen voor een heersende klasse in machtsposities, pogingen om deze informatie te ‘verdonkeremanen’ kan dan ook leiden tot onderdrukking van een meerderheid. Begrippen zoals ‘repressieve tolerantie‘ en de ‘zwijgspiraal‘ kennen hier hun geboorte, net zoals de ‘tirannie van de meerderheid‘. Nuchter beschouwd wordt hierdoor de situatie werkelijk dramatisch, een situatie die exponentieel wordt vergroot in het licht van reeds beschikbare alternatieven. Immers, het contrast tussen wat reeds gekend is en dat wat ‘mainstream’ nog gedacht wordt is dermate groots dat termen zoals ‘blindheid’ en ‘dwalen’ steeds meer aan waarachtigheid winnen. Er stellen zich dus een aantal prangende vragen, aan informatie en antwoorden ontbreekt het echter niet. Is onwetendheid een keuze?
Doeldenken
Voorgaande alinea laat misschien vermoeden dat we slachoffer zijn van een complot, naargelang positionering ontstaat dan een strijd om ons te verlossen van wat in de gnostiek ‘slavernij’ genoemd wordt. Oppervlakkig gezien valt dit echter niet te ontkennen, de bijhorende strijd heeft wel als naar neveneffect dat verzoenende alternatieven maar al te vaak aan de aandacht ontsnappen, het is dan alsof we er ‘blind’ voor zijn. Een ander aandachtspunt is wat we ‘doeldenken’ noemen, dit wil zeggen dat keuzes gemaakt worden in functie van een maatschappelijke doelstelling. Op deze manier kunnen ook – eerder ongewild – perverse effecten ontstaan. Immers, continu economische groei staat in schril contrast met de ambitie om een sociaal duurzame economie te installeren, bijgevolg zijn beslissingen onvergelijkbaar anders naargelang welk doel voor ogen gesteld wordt. Finaal krijgen we niet meer dan een ‘als-dan’ verhaaltje, dit als een spel van doelen en strategieën, goedschiks, kwaadschiks.
Pre-occupatie
Naargelang het doel kunnen er ook pre-occupationele stoornissen ontstaan, dit wil zeggen dat een doel tot in het absurde wordt doorgetrokken waardoor we voorbij schieten aan het doel zelf. Wanneer een dergelijke stoornis beperkt blijft tot een absolute minderheid dan is het betrekkelijk mild, het kan ook leiden tot pathologische scheeftrekkingen wanneer een meerderheid – willens nillens – dit voorbeeld volgt. Het in de plaats stellen van een ander doel kan helpen om de scheeftrekking te herstellen, vanuit een gnostisch perspectief betekent dit ‘ontnuchteren’ of ‘wakker worden’. Het transformeren van pre-occupaties is echter geen makkelijk proces, veel vaker treedt hier verzet tegenop met als risico dat we – eerder onbewust – blijven dwalen. Op deze manier komen we tot een dogma, een vastgeroest of blind geloof in systemen of ideologieën die steevast tot perverse effecten leiden, de geschiedenis leert.
Attractors
In de moderne systeemtheorie zijn attractors een gekend fenomeen, beter gekend als vlindereffecten. Deze attrators kunnen bestaan uit ‘minieme fluctuaties’ die een systeem ‘opblazen’ om zodoende een ander evolutionair traject te volgen. Anno 2015 kunnen ze leiden tot een transformatie van het wereldbeeld, van ‘monopoly’ (cfr geld, macht en bezit) naar een ‘sociaal duurzame economie’. Attractors werken als katalysators binnen dit proces en komen vaak als ‘bliksems bij heldere hemel’, beter gekend als ‘out of the box’ ideeën. Attractors bieden echter geen garantie op succes, dit is sterk afhankelijk van de maatschappelijke acceptatie waardoor ook een waarachtige paradigmaverschuiving tot de mogelijkheden behoort. Attractors kunnen ons leiden naar een zogeheten ‘overkoepelende waarheid‘, het is een overstijgende dimensie waarin strijdende partijen tot verzoening kunnen komen. (lees meer)
ECONO-GNOSTIEK 